Wat is CO₂?

De vraag “wat is CO₂?” zullen velen niet hardop durven te stellen. In de afgelopen twee decennia is CO₂ immers uitgegroeid tot het bekendste gas op aarde. CO₂, oftewel koolstofdioxide, is dé spil waar ons mondiale klimaatvraagstuk om draait. Vreemd eigenlijk dat iedereen het begrip wel kent, maar het gros eigenlijk helemaal geen beeld heeft bij wat CO₂ nu precies inhoudt. Laten we daarom eens ingaan op de belangrijkste vragen omtrent dit broeikasgas, met als hoofdvraag: wat is CO₂ eigenlijk?

Zoals al genoemd is CO₂ een gas, dat we samen met onder meer methaan, lachgas en waterdamp onder de broeikasgassen scharen. Deze gassen komen van nature op aarde voor en houden warmte vast. Zouden deze broeikasgassen niet bestaan, dan zou het gemiddeld -18 graden zijn op aarde. Ze zijn dus noodzakelijk om het leven zoals we dat kennen mogelijk te maken. Maar doordat de mens in de afgelopen twee eeuwen steeds meer is gaan uitstoten, houdt de dampkring steeds meer warmte vast, met een veranderend klimaat als gevolg.

CO₂ bevindt zich in de atmosfeer. De lucht die we inademen bestaat voor het overgrote merendeel uit stikstof (78 procent) en zuurstof (21%). Ongeveer 0,04 procent van de lucht die we inademen is CO₂. Dat komt dus neer op 4 milliliter per liter ingeademde lucht. Daar een mens per dag ongeveer 8.000 liter lucht inademt, halen we dagelijks 32.000 milliliter CO₂ uit de lucht.

Maar wanneer het over klimaatverandering gaat, vallen al gauw de synonieme termen ‘CO₂-uitstoot’ of ‘CO₂-emissie’. Waar we lucht inademen, ademen we ook weer lucht uit. Bij het inademen haalt ons lichaam zuurstof uit de lucht om toe te voegen aan ons bloed. Daartegenover staat dat er juist CO₂ uit het bloed gefilterd wordt, die we weer uitademen. De lucht die we uitademen bevat daardoor meer dan 100 keer zoveel CO₂ dan de lucht die we inademen. Hoe meer mensen er dus bij komen, hoe meer CO₂ we gezamenlijk uitstoten, alleen al door te ademen.

Daarmee vormen mensen (maar ook dieren, want die ademen immers ook) een belangrijke bron van CO₂-uitstoot. Alleen kunnen we moeilijk minder gaan uitademen en mensen verbieden zich voort te planten gaat ook nogal ver. Wat we wel kunnen doen is de CO₂-emissie die gekoppeld is aan onze levensstijl terugdringen. Want onze adem vormt slechts een fractie van onze totale CO₂-emissie.

Laten we de voornaamste vervuilers eens op een rijtje zetten:

• Energie – Ruim 65 procent van al onze uitstoot is een gevolg van ons energiegebruik. Met name het verbranden van kolen, gas en olie is enorm vervuilend. Om die reden wekken we steeds meer energie op met bijvoorbeeld windmolens en zonnepanelen.
• Boskap – Waar veel mensen wellicht verwachten dat transport of vliegen op plek twee zou staan, vormt het kappen van tropisch regenwoud de op één na grootste bron van CO₂-emissie. De CO₂ die bomen opnemen komt vrij wanneer deze bomen verbrand worden. Om deze reden wordt biomassa als energiebron geheel ten onrechte vaak als duurzaam beschouwd.
• Autorijden – Niet voor niets gaan steeds meer merken over op het produceren van elektrische auto’s. Vanaf 2030 mogen alleen nog nieuwe elektrische auto’s op de Nederlandse markt worden toegelaten. Auto’s op benzine, diesel en LPG zorgen nu samen namelijk voor zo’n 7 procent van de totale uitstoot.
• Fabrieken – De industrie stoot net iets minder uit dan de transportsector. In Nederland wordt daarbij gauw gekeken naar een bedrijf als Tata Steel, dat ongeveer 7 procent van onze totale uitstoot voor zijn rekening neemt. Wereldwijd zijn de chemie-, ijzer- en staalindustrie het meest vervuilend.
• Vliegen en varen – Zowel de lucht- als de scheepvaart zorgen voor ongeveer 1,8 procent van de wereldwijde CO₂-uitstoot. Waar grote olietankers nog relatief efficiënt zijn, daar ze ook grote hoeveelheden goederen kunnen vervoeren, dienen vliegtuigen die kerosine verbranden hoofdzakelijk voor vakantievluchten.
• Landbouw – Vaak wordt naar veeteelt gewezen wanneer het over CO₂-emissie gaat, maar in feite stoten runderen met name methaan en stikstof uit. Dit zijn nog schadelijkere gassen dan CO₂, maar komen al met al minder voor. In de complete landbouwindustrie wordt wél veel CO₂ uitgestoten.

We weten nu dus waar onze CO₂-uitstoot hoofdzakelijk vandaan komt. Maar de kans is groot dat je je nog steeds geen beeld kunt vormen bij wat CO₂ nu eigenlijk is. Je kunt het immers niet zien, horen, proeven of voelen. Hoe meten we dan eigenlijk hoeveel CO₂ we uitstoten?

Als we het over hoeveelheden CO₂ hebben, dan spreken we over tonnen, oftewel eenheden van duizend kilo. De doorsnee Nederlander stoot jaarlijks zo’n tien ton uit. Maar goed, tienduizend kilo stenen nemen aanzienlijk minder ruimte in beslag dan tienduizend kilo veren. Waar kunnen we tienduizend kilo CO₂ dan mee vergelijken?

Omdat we CO₂ niet kunnen wegen, beschrijven we de massa in grammen per liter. In een liter gaat 1,964 gram CO₂. Omgezet naar kubieke meters komt dit neer op 1,964 kilo per kuub. Die tienduizend kilo die een gemiddelde Nederlander per jaar uitstoot, neemt dus meer dan 5.000 kubieke meter in beslag. Dat zijn 33 appartementen van 50 m² en drie meter hoog, bovenop elkaar.

Hoe komen we hier dan aan? Nou, bijvoorbeeld met autorijden stoten we per kilometer gemiddeld zo’n 120 gram CO2 uit. Dit is uiteraard afhankelijk van hoe zuinig je rijdt en op welke brandstof. De doorsnee Nederlander rijdt zo’n dertienduizend kilometer per jaar. Dat komt dus neer op 1.560 kilo CO₂-emissie. Ter vergelijking: een retourvlucht Amsterdam-Lissabon met z’n vieren levert 2.368 kilo CO₂-uitstoot op. En een lekkere steak bij het avondeten? Daar staat voor 6,8 kilo CO₂ tegenover, voor een stukje vlees van 200 gram.

Lees meer over CO₂ voetafdruk berekenen.

CO₂ heeft dus een massa. Een andere vraag die vaak gesteld wordt is of je CO₂ ook kunt ruiken. Dit is niet het geval, zoals eigenlijk geldt voor alle gassen. Wellicht stel je jezelf nu de vraag hoe het dan kan dat je het toch wel degelijk ruikt wanneer je het gasfornuis hebt aan laten staan of er tijdens het barbecueën bijvoorbeeld gas blijkt te lekken. Dat zit gelukkig niet tussen je oren, maar komt doordat aan deze (propaan- en butaan)gassen een geurstof is toegevoegd. Dit is bewust gedaan om ervoor te zorgen dat je het opmerkt wanneer er gas lekt, omdat deze gassen zeer licht ontvlambaar zijn.

Voor CO₂ geldt dat niet. Dit gas is geurloos en ook niet ontvlambaar. Sterker nog: er worden zogeheten CO₂-blussers, beter bekend als koolzuursneeuwblussers, gebruikt om branden onder controle te krijgen. Het zou ook opmerkelijk zijn wanneer je CO₂ wel zou kunnen ruiken, aangezien zo’n 0,04 procent van de lucht om ons heen hieruit bestaat.

De reden dat we het zo vaak over CO₂ hebben is dat dit gas het lijdend voorwerp in de klimaatdiscussie is. Om de opwarming van de aarde een halt toe te brengen, moeten we onze uitstoot zien te beperken. ‘CO₂-neutraal’ of ‘klimaatneutraal’ zijn termen die hierbij vaak vallen. Wat bedoelen we daarmee?

CO2-uitstoot verminderen: er bestaan hierover verschillende opvattingen, waarbij de context van belang is. Gaat het bijvoorbeeld over een CO₂-neutrale woning, dan bedoelen we daarmee dat je alle benodigde energie in huis uit CO₂-vrije bronnen haalt. Dat betekent dat je geen gas gebruikt, maar in plaats daarvan je eigen stroom opwekt met zonnepanelen, deze opslaat in een thuisbatterij en je huis verwarmt middels een warmtepomp.

CO₂-vrij of CO₂-neutraal?

In bovenstaand voorbeeld hebben we het feitelijk over CO₂-vrij wonen. Er komt immers ook CO₂ vrij bij het verwarmen van je woning of het gebruik van stroom. In de praktijk is dit nog haast niet mogelijk, met name omdat het opslaan van stroom om de winter door te komen nog totaal niet rendabel is. Een dergelijke batterij is voor het gros van de mensen onbetaalbaar.

De term CO₂-neutraal gaat dan ook vaak gepaard met het begrip CO₂-gecompenseerd. Dat wil zeggen dat je net zoveel energie opwekt als dat je gebruikt. Je hebt dan bijvoorbeeld zonnepanelen en levert een groot gedeelte van je eigen zonnestroom terug aan het net. Die stroom kunnen anderen dan weer gebruiken. Op de momenten dat er geen zon is krijg je gewoon gas- of kolengestookte stroom. Al met al kun je dit tegen elkaar wegstrepen en stellen dat je netto energieverbruik 0 is.

CO₂ compenseren met zonnepanelen

Op deze manier compenseer je als het ware dus je eigen CO₂-uitstoot. Maar dat betekent natuurlijk niet dat je daarmee ook daadwerkelijk niets hebt uitgestoten. Stel: je verbruikt per jaar 2.500 kilowattuur aan stroom. Met jouw zonnepanelen wek je ook precies 2.500 kilowattuur op, waarvan je 30 procent zelf verbruikt en 70 procent teruglevert. Dan heb je dus voor 750 kilowattuur aan CO₂-vrije stroom gebruikt. Bij een gemiddelde koolstofintensiteit – de maat die aangeeft hoeveel gram CO2 je per kilowattuur uitstoot – van 400 gram per kilowattuur, stoot je met de resterende 1.750 kilowattuur toch nog 700 kilo CO₂ per jaar uit, ondanks dat jouw energierekening onderaan de streep 0 aangeeft.

Lees meer over de CO₂ uitstoot tijdens de productie van zonnepanelen.

CO₂ compenseren met bomen

In veel gevallen wordt met CO₂-neutraliteit ook bedoeld dat de uitstoot van een bepaald bedrijf of bepaalde sector wordt gecompenseerd door het planten van bomen. CO₂-neutraal vliegen houdt bijvoorbeeld in dat voor iedere vlucht bomen geplant worden die net zoveel CO₂ opnemen als het vliegtuig tijdens zo’n vlucht uitstoot. Daarmee wordt er al met al dus niet minder uitgestoten, maar belandt er ook niet meer CO₂ in de atmosfeer, zo is de gedachte. In hoeverre dit altijd precies op elkaar aansluit blijft een punt van discussie.

CO₂ is dus het broeikasgas waar het in de klimaatdiscussie om draait. Dit gas komt vrij bij het verbranden van fossiele brandstoffen en wordt opgenomen door bomen. Het gros van de wereldwijde CO₂-uitstoot wordt veroorzaakt door het gebruik van energie, opgewekt uit fossiele bronnen. Wat de bomen niet kunnen opnemen verdwijnt in de atmosfeer en zorgt ervoor dat de aarde meer warmte vasthoudt. Door te ademen, te reizen en te consumeren stoot de gemiddelde Nederlander jaarlijks zo’n tienduizend kilo CO₂ uit.

Lees ook ons persbericht: Wind- en zonnestroom verpulveren opbrengstrecord in 2022: 18 procent minder CO₂-uitstoot. “In 2022 werd er in Nederland liefst 25 procent meer wind- en zonnestroom opgewekt dan in 2021. In totaal wekten windturbines en zonnepanelen 34 terawattuur (TWh) aan CO₂-vrije stroom op, goed voor ruim een derde van de totale elektriciteitsmix. Gascentrales produceerden afgelopen jaar daarentegen 6 TWh minder dan in 2021. Daardoor nam de CO₂-uitstoot als gevolg van elektriciteitsproductie met ruim 18 procent af.”